Tuğlası kitaplar olan evin rahatsız mutlusu

Mardin’den Diyarbakır’a, oradan da Adana’ya uzanan ve halen İzmir’de devam eden yolculuğunuzdan bahseder misiniz?

Bugün ne yazıyorsam, hayatın içinde nasıl görünüyorsam sorunuzun cevabı odur diyeceğim. Ortadaki fotoğrafım üzerinden okunacak türlü şeyler bu hikâyeden bir alıntı olacaktır. Kalkıp yeniden baştan bu uzun hikâyeyi anlatmaya koyulsam farklı bir şey anlatmış olmayacağım. Sorunuzun kışkırtıcılığına kapılsam uzunca bir biyografimi yazmaya koyulmuş olacağım. Çıkar Sokak’ta bunu yapmaya çalıştım. Bu söyleşinin bağlamı bunu kaldırmaz diye düşünüyorum. Bu sebeple hikâyenin kendisinden çok onun zihnime ve kalbime düşürdükleri üzerinden konuşabilirim.

Zaman zaman hikâyeme yoğunlaştığımda ortaya çıkan fotoğrafımda ihsan ve lütuf görüyorum. Zira sebep sonuç ilişkisi içinde başka türlü bir ben olurdu diye düşünüyorum. Bugünkünden farklı bir Nihat Dağlı fotoğrafı… Gasset, insan çaresiz mekânının tutsağıdır der, Durkheim toplumsallık üzerine kurduğu tezinde insanın içine doğduğu gerçeklikten bağımsızlaşamayacağını söyler. Bana, hem Gasset’in hem de Durkheim’in tezlerine ters bir netice armağan edilmiştir. Hayatın içine sokulmayan Kürtçe’ye ve daha birçok yoksulluğa doğmuş biri olarak öğrendiğim ve aralıksız okuduğum Türkçe ile ‘rahatsız-mutlu’ bir ben olmuşum. Epey çileli sayılabilecek patikalardan geçerek hakikat kaygısı edinmiş, bu kaygıyla yolu kendine varmış bir ben… Şükür diyorum.

Evet, bütününe vakıf olamadığım bir hikâyenin içine düşmüştüm. Mardin’den Diyarbakır’a, oradan Adana’ya, sonra İzmir’e uzanan bu hikâyenin neler içerdiğini bilmiyordum, bilmeme de imkân yoktu. Bu hikâyede hep yalnız başıma olduğumu hatırlıyorum. Şimdiki zamandan baktığımda, yalnız başına bir çocuk, bir delikanlı hissiyatı içinde kendine kaçan, içini yaşanılır kılacak bir dilin taliplisi olduğumu görüyorum. Yalnızlığını kitaplarla, romanlarla ve öykülerle gideren, böylelikle çoğalan, bu şekilde çoğalmış biri olarak üzerine gelen hayata yetebilen biri olmuşum. Şimdi anlıyorum ki, o kadar yoksulluk ve çile benim için rahmetmiş. Yalnızbaşınalığa yazılmışlığım beni çocukluğumun epey problemli mekânından ve gerçekliğinden azad etmiş. Ancak böylelikle gönlümce bir mekân ve gerçeklik kurmaya girişmişim.

Adana Borsa Lisesi’nde başladığınız edebiyat okumaları hangi güzergâhları takip edip bu günlere geldi?

Zihni ve içi keskin/net yargılarla dolu, buna bağlı olarak somurtkan bir yüzle etrafını kolaçan eden biriydim. Bırak hayatı, kendi üzerinde bile düşünememiş bir çocuk kocaman kitaplara maruz kalmıştı. O kitaplardan ‘tanım’lar edinmişti; koca bir hayatı, dahası insanı bu tanımların içine sığdırıyordu. Hayat ve insanın çokluğu karşısında tanım(lar)ının yetersizliği canını sıkıyordu. Bu sıkıntıma tanıklık eden gencecik bir kız (vahlar olsun bana ki bu kızın ismini, yaşayıp yaşamadığını dahi bilmiyorum) bir gün elime Kerime Nadir’in Hıçkırık’ını tutuşturmuştu. Ailemin uzağında Adana’da gurbette ve beraberimde taşıdığım dil içerisinde de bir yabancıydım. Hıçkırık’ı hıçkırıklar içinde okumuştum. Ergenlikten yeni çıkmış bir delikanlının ucu açık taraflarına dokunan cümleler üzerine kapattığı kapıları açmıştı. İlk kez o zaman dışarı çıkabildiğimi hissetmiştim. Okuduğum, beni çarpan o cümleler içimin ellerinden tutmuş beni dışarı çıkarmıştı.

Kızın ismi Nurten miydi yoksa? Sanmıyorum. İçinden ‘s’ geçen bir ismi vardı. Ve nedense ben en çok ‘s’yi seviyorum şimdi. O günden sonra, o kızdan epey roman edindim. Galiba kütüphanesi olan bir evin kızıydı. Böyle olduğu içindir ki, elimden tutan, içime iyi gelen cümlelerin sahibiydi. Ne getiriyorsa onu okuyordum. Hiç şüphesiz kendisinden üçüncü sınıf metinler okumuşluğum da olmuştur. Ama bununla ilgili değildim, okuduğum metin yeter ki bir hikâyeye ve kahramanlara sahip olsun. Sadece benimle akan hikâyemi, okuduğum hikâye ve tanıştığım kahramanlarla kalabalıklaştırıyordum. Daha çok kitaplara kaçıyor, daha çok hikâye ve kahramanlar ediniyordum. Bu bana iyi geliyordu.

Üniversiteyi okumak üzere İzmir’e geldiğimde klasiklerin peşine düşmüş biriydim. O asla okunarak bitmeyecek, hep yeniden okunacak romanların evreninde içim delik deşik olmuştu. Bu romanların her bir kahramanı insan yanlarıma dokunuyordu. Bu romanlardan, romanların kahramanlarından kendimi toplar gibiydim. İçim gibiydiler; kahramanları ben gibi acı çekiyor, çelişkiye düşüyor, sorular soruyorlardı.

Edebiyat, romanlar beni soruları olan biri kılmıştı. Hayır, roman kahramanlarının sorularını tekrarlamıyor, bu soruları ben olarak soruyordum. Sorularımın verdiği rahatsızlık içinde cevapların peşine düşmüştüm. Varoluşsal sıkıntılar çekiyordum. Her iyi okuyucunun vardığı bir yerdi burası. Bu yaralanmışlığı gidermek, bundan yararlanmak adına felsefi okumalarım olmuştu.

Diyebilirim ki, okumalarımın seyri ve çeşitliği bu paralelde akmaya devam ediyor. Derdim kendimle… İçine bırakıldığım bu hayatta kendimi doğurtmak, var kılmak çabası diyorum okuma ve yazmalarıma… Bilmek değil, olmak derdindeyim. Yazarın değil, insan olmanın kaygısını taşıyorum.

Yazma eğilimleriniz ne zaman başladı? Sizi yazıya götüren sebepler nelerdi?

Türkçe içine doğduğum bir dil değil de öğrendiğim bir dil olduğundan hep konuşma problemini çekmişimdir. Konuşamıyorum. Bu hem Türkçe’yi sonradan öğrenmişliğimle ilgili, hem de içime doluşanların kaotikliğinden kaynaklanıyor. Epey diyalektik bir içe sahibim. İçim çok karışık… Bu karışıklığı başı ayağı düzgün bir form içinde sunma becerisini geliştiremedim. Ben böyle ta baştan konuşmayı beceremezken yazı ile aramın hep iyi olduğunu hatırlıyorum. Bunu daha lise döneminde sınavlarda verdiğim dopdolu kâğıtlardan biliyorum. Mesela komposizyon notlarım dikkat çekerdi.

İlk yazımın yayımlandığı güne kadar yazdıklarıma yazı diye bakmadım; yazmaya dair bir isteğim, arzum ve çabam olmadı. Yazar olmak gibi bir düş kurmadım, bu düşü gerçekleştirmek adına yollar denemedim. Bir okuyucuydum, okumayı seviyordum. Okurken iyileştiğimi biliyor, bu sebeple okumaya devam ediyordum. Altını çizdiğim o kadar cümle, okuduktan sonra rafa yerleştirdiğim o kadar kitabım oldu ki… Kütüphanemde duran altı çizili cümlelerle dolu o kitapların boş kısımlarına yazdığım notlar benim ilkyazı çalışmalarımdır diyebilirim. Yanımda, çantamda taşıdığım defterlere yazdığım küçük notları da buna dâhil edebilirim. Ama sanıyorum okurken hissettiğim iyileşmeyi yazarken de hissetmeye başladığımı yazdığım mektuplarda fark ettim. Hep gurbette geçen bir hikâyem olduğu için yazdığım çok mektup oldu. Bu mektupların okuyucularından iyi tepkiler alıyordum.

Konuşma üzerinden aktaramadığımı yazıya dökebiliyordum. Yazı ile içimi açıyordum. İçimde büyüyen soruların verdiği rahatsızlığı okuma ile iyileştirirken, okumalarla içime doluşan o kadar şeyi yazı ile dışarıya taşımakla da bir yükten kurtuluyordum. O gün için öyleydi, bugün de bu böyle olmaya devam ediyor. İyileşmek için okuyor ve yine iyileşmek için yazıyorum.

Okumak eyleminde okuyucunun aslında özne değil nesne olduğunu vurguluyorsunuz? Yani okurken bir bakıma da okunmuş mu oluyoruz? Ya da okumak başlı başına bir okunmak mıdır?

Şöyle düşünürüm: İnsan, varlığı aç(ıklay)an bir anahtar olduğu gibi kendisi de açılmayı bekleyen bir ‘şey’dir. Öncelik onun açılması, sahici bir okunmadan geçmesidir. Açılacak ve okunacak ki kendisinin okunmasından geçmesi gereken varlığa ve hayata gidebilsin. Bu yüzden olsa gerek ki, bütün kadim anlatılarda başlığa insanın kendini bilmesi/tanıması çıkartılır. ‘Kendini bil!’ denir başta. Sokrat’ta bu vardır, bizim Yunus’ta yine bu vardır. Felsefenin, hikmetin, tasavvufun, irfanın öncelediği bir hakikattir bu. Çünkü insan tamamlanmış, bitmiş bir şey olarak doğmaz, bir imkân olarak doğar sadece. Biyolojik doğuşu başlangıçtır, ömründe eyledikleriyle bir imkân olan kendisinden kendisini doğurtur. Diyebiliriz ki herkes insan olma imkânıyla doğar, ancak herkes insan olarak ölmez. Dağların omuz vermekten çekindiği emanet belki de budur, ‘olma’ hali öyle altından kalkılacak bir mesuliyet değildir.

Okumalarımdan, içine girip çıktığım hallerden çıkardığım ve şimdilerde derinden yaşadığım hal bana bunu söyletiyor. Bütün okumalarımız ‘dışarı’ya açılma gibi görünürken aslında biz okumayla içimize yöneliyoruz. Başka bir şeye değil, kendimize doğru yürüyoruz. Okuduğumuz her neyse onunla kendimizi açıyoruz. Çevirdiğimiz her sayfa bizden çevrilen bir sayfa oluyor, altını çizdiğimiz her cümle bir kuytumuza sokuluyor. Evet, okurken okunuyoruz. Ve ancak okunmaya dönüşmüş okumaların kurucu olabileceğini düşünüyorum.

Salt bilginin peşinde, her okunanda mülkiyete yeni bir veri daha taşıma şehvetini içeren okuma biçimleri bizleri ‘ansiklopedik adam’lar kılabilir, ama insan kılar mı, bizi oldurur mu bilmiyorum. Okumalardan edinmiş ve istif edilmiş bilginin adamı bozduğunu, bilginin bir güç olmaya başladığını ve bu gücün sahibine olmadığı bir şey hissini verdiğini, bu hissiyatı hakikat zanneden bilgili adamın hakikatine yabancılaştığını düşünüyorum. İnsan-ı kâmil bilginin değil hakikatin taliplisidir. Bilgi hakikatle tanıştırıyorsa ehvendir, değilse bozucudur. İyileştiren bilgi Bacon’un bilgisi olmadığından, insanı ‘güç’lü değil hakikatli kılar; bir iktidar armağan etmez, ezeli ve ebedi iktidar karşısında acze düşürür. Bu bilgiyle büyüklüğümüzü değil küçüklüğümüz fark ederiz.

İşte yaşadığım bu hal içre yaşarken, yani okurken okunuyorum. Metinlerin karşısında üniformalı bir adam gibi durmuyorum, yaka bağrım açık halde cümlelerin içine düşüyorum. Cümlelerin kalbinden esen rüzgârlar bağrımı dövüyor, her bir tarafımı ters yüz edip öylece ortalığa bırakıyor. Küçüklüğümle, acziyetimle, gücümü yitirmekle, varlığımın çözülüşüyle karşı karşıya kalıyorum.

Okumak ile yara arasında bir bağlantı kuruyor ve ‘okumanın tarihi aynı zamanda yaranın/yaralanmanın tarihidir.’ diyorsunuz. İnsan okurken aynı zamanda yara mı alır? Hâlbuki insanlar çoğu kez zevk için okuyorlar.

İsmet Özel’in enfes bir sorusu var. Şöyle ki: Can’ın keyfini mi sürdüreceğiz, yoksa mesuliyetini mi hissedeceğiz? Can’ın keyfini tercih ederseniz hayata, etrafınıza, varlığa bir tüketici olarak gidersiniz. Her bir şeyi bir av olarak telaki eder, onu mülkiyetinize, nefsinizin hesabına geçirmek istersiniz. Yaratılmışlığınızı, yaratılmışlığınıza zemin olan hayatı bir oyun alanına çevirir, her bir şeyi oyununuzun nesnesi kılarsınız. Öyle bir hal alır ki bu, oynarken oynanırsınız; oyun ve oyuncaklar sizinle oynamaya başlar. Başta bunu canınızın istediği şeyi yapma özgürlüğü olarak algılarsınız, ancak sonradan fark edersiniz ki sınırsız isteklerin oyuncağı olmuşsunuzdur. Biliyoruz ki özgürlüğün serbestiyetle ilgisi yoktur, özgürlük tinselliğe dairdir. Tin’in dirilmesi, öz’ün gürleşmesidir özgürlük.

Bu sebeple tüketimin ve zevkin dolayımında dolaşıma sokulan okumaları mevzunun dışında tutuyorum. Can’ın mesuliyetini hissedenlerin okumalarını kendimize mesele yapıyoruz. Buradan da baktığımızda gördüğümüz şey şudur: Hakikatin taliplisi ne kadar Âdemoğlu ve Havvakızı varsa hemen hepsinin okumalarla yaralandığını görüyoruz. Bugün kendilerinden hakikate dair cümleler okumaya devam ettiğimiz her ismin hayatı ‘yara’lıdır, metinleri çığlıklarla doludur. İnsan olmanın, olabilmenin, öyle kalmanın ağır yükü altında can ağrısı çekmişlerdir. Çünkü fark ettikleri, karşılaştıkları hakikat huzmeleri içlerine bir kıymık gibi saplanmıştır. Hakikatle kendi hakikatlerini kıyaslamış, aradaki uçurumu görmüş, bu uçurumu doldurmakla yükümlü hissetmişler kendilerini. Güçleri yetmemiştir, güçlerinin yetmediğini görmüş, dolayısıyla acze düşmüşlerdir.

Bu büyük bir yaradır! Ama bu yara aynı zamanda büyük de bir imkândır. Bu yarayı görmek, hissetmek bile sahibini insan kılmaya yeter. İçinizde bu yarayı diri tutarak, yaraya merhem hakikatin peşinden giderek insan kalırsınız. Fark etmek, farkında olmak, ama bunu başaramamanın aczini hep hissederek yaşamak insanı ‘yaş’lı ve yaşıyor kılar.

Modern çağ insanının hayatın özünden gittikçe uzaklaşmasıyla birlikte mutsuzluklarla bezenmiş bir profil ortaya çıkıyor. Siz de bu profili ‘oblomovluk’ olarak nitelendiriyorsunuz. Nedir tam olarak‘oblomovluk’ hali? Bu hale elveda çekebilmek elde mi?

İtiraf edeyim; Oblomov’un üzerimde bir hakkı vardır. Elveda Oblomov’u oluşturan metinleri yazdığım dönemde sanki onu biraz eksik, parçalı okumuşum. Kitabı yayımladıktan sonra Oblomov’u açmaya, anlamaya çalışmaya devam ettim. Ya da o benim peşimi bırakmadı. Şimdi onu daha iyi anladığımı düşünüyorum. Kendisine hak verdiğimi, olumladığımı söylemiyorum ama onu şimdi daha iyi anlıyorum.

Oblomov, tembel adam değil, hayata katlanamayan adamdır. İnsan olabilmenin ağırlığını taşıyamamaktadır. Hayata her gidişinin, varlıkla her temasının, her bir insanla münasebetinin sırtına ağır bir yük bıraktığını hissetmektedir. Bu yüzden kapısının, perdelerinin açılmasına dahi tahammül edememektedir. Evini, kendisini her yıl biraz daha iflasın içine taşıyan üçkâğıtçı kâhyasını değiştirmek bile ona zor gelmektedir. Yeni bir ev, dürüst bir kâhya bulmaya girişmek kendisi için hayatla yeniden alışverişe geçmek anlamına geliyor. Bir kızı sevmek, ona âşık olmak, bu aşkın açtığı yoldan yürümek de öyle… Levinas, insanın başkasıyla, başkasının yüzüyle karşılaşmasıyla bir sorumluluğun altına girdiğini söyler. Çünkü ‘yüz’ karşısındakini sorumluluğa çağırır, ilişkiye zorlar der. Kendisine sabahtan, şikâyetçi ev sahibinden ve kötü niyetli kâhyadan haber verilmesi, perdelerin açılması onu hayatın yüzüyle karşı karşıya bırakıyor. Karşısına çıkan bu hayat Oblomov’a bir sorumluluk yüklüyor. Oysa onun hayatla problemi vardır; hayat kendisi için katlanılmaz bir şeydir! Karşılaşmamak, herhangi bir yüzle münasebete geçmemekle hayata katlanabiliyor.

Oblomov, bir dönem romanıdır. Bir geçiş süreci yaşayan Rusya’nın nihilist aurasından haber veriyor. Hayatı yaşanılır kılan anlamların çözüldüğü dönem Rusyasında Oblomov hakikatli bir fotoğraftır. Tanrı yoksa her şey mubahtır! Her şeyin mubah olduğu yerde katlanılacak çok da fazla bir şey kalmıyor. Hobbes’in Leviathan’ına gün doğuyordur. İnsan kalmaz, çünkü kurtlaşır. Haneke’nin filmi Kurdun Günü’ndeki gibi... Oblomov romanının diğer kahramanını hatırlayın. Öncesinde Oblomov’un kâhyasının oğlu olan, sonradan Oblomov’un aşkı Olga’yı da çiftliğini de elinden alan Stoltz’u… Kurt adamdır Stoltz…

Oblomov bu yüzden anlaşılır bir karakterdir. Şunu diyebilirim. Hayatı Oblomov gibi okumuyorum. Çünkü hayatın da bizim de bir sahibimiz var. Bu sahip, insanı ve hayatı tutuyor. O’nu tutmakla tutuluyoruz, tutulan bir şey olarak hayata gidiyoruz. Münasebete geçtiğimiz her bir şeyin dili, ruhu ve hakkı oluyor üzerimizde. Haddimizi biliyoruz. Hayatın sahipleri olmadığımızın şuurundayız, böylelikle hayat bizim için taşınası zor bir yük olmaktan çıkıyor. Ve şuna inanıyorum: insan ilişkide çiçeklenebilir, karşılaştığımız yüzlerle geliştirdiğimiz hukukta doğar.

Kitaplarınızda yer yer değindiğiniz aşk ‘hal’ini siz nasıl tanımlıyorsunuz? Yıllar öncesinde sizin de örneklerinden birisine arkadaşınız Sinan Bahar’da tanık olduğunuz aşk için intihar vakaları, günümüzde şahit olduğumuz aşk için işlenen cinayetler... Aşk öldürür mü?

Doğrusu, aşka dair sorulara cevap vermekte güçlük çekiyorum. Çünkü meselenin özüne varmak için önce bir yığın süprüntüye dikkat çekmek, bunları bir kenara itmek gerekiyor. Her defasında bunu yapıyor olmak, zamanla beyhude bir çabaya dönüşüyor. Meselenin kendisi ise insanı zaten susturan bir şeydir. Aşk hali bir sükût halidir, hale dair konuşmak ise hale mugayirdir. Çünkü dilin dışına değil üzerine çıkılmış, dil geride kalmıştır. Düşünülebilen ve konuşulabilen bir hal değildir aşk, yaşanandır. Ama gel gör ki, biz hala ehl-i diliz, dünyamızın sınırları dille belirlenmeye devam ediyor.

İbn Arabî aşk bahsinde şu tespiti yapar: Aşk, insanın uykusunun kaçmasıdır. Demek ki, aşk öncesi uyku halidir ve aşk ehli olmayan uykuda demektir. Ne Leyla’nın ne de Mecnun’un gözlerinde uyku izi vardır. Ki onların ki ‘mecazi aşk’ olarak isimlenmiştir. Leyla Mecnun’da Mecnun Leyla’da erimiş görünse de bu aşkta ben ve o vardır. Leyla ile Mecnun’un süreği bugünkü aşklarda bu hastalıklı parçalanmalar çok daha patolojiktir. Bugünün âşıkları kendilerini karşısındakine vermiyor, karşısındakini kendilerine alıyorlar. Mülkiyetlerine geçirip boğuyor, kesip biçiyorlar. Seven değil sevilen öl(dürülü)yor modern zaman aşklarında.

Kendisine değil belki huzmesine uyanma lütfuna erdiğimiz ve kendisine işaret ediyor gibi göründüğümüz aşk hali ise başka bir şeydir. Bu aşk halinde ben ve o ikilisi, dualitesi yok, sadece O bulunur. Zira ‘cümle varlığın birliği ve kardeşliği’nin yaşandığı BÜTÜN’de sadece O hissediliyor. Hakikatini keşfetmiş ben bütün’e karışır. Evet, aşk öldürür! Sevileni değil seveni… Aşka düşen ölür, sevdiğinde ölerek varlığının altını çizer.

Bir kitabınız ‘Hiçkimseye Mektuplar’, başka bir kitabınız da ‘Hiç, Yoktan İyidir’ başlığını taşıyor. Bir yerde de ‘Eğer VAR yok ediyorsa, HİÇ var edecektir...’ diyorsunuz. ‘Hiç’ neye karşılık geliyor sizde?

Hiç, tam da bir önceki soruda sevenin sevilende ölmesi haline karşılık geliyor. İşaret ettiğiniz değerlendirme, ‘insan-tanrı’yı üreten hümanizmanın bir eleştirisi olarak da okunabilir. Tanrı’nın öldüğüne inanan hümanist felsefe tanrının koltuğuna insanı oturtuyor. Mademki artık tanrı yok ve boşluk da kaldırılacak gibi değil, o zaman insan kendisinin ve varlığın tanrısı olmalıdır deniyor.

Seküler uygarlık bir anlamda bu tezin gerçekleşmiş halidir. Bir numara olmak bu çağın temel rüyası. Büyümek, çok daha büyümek… Her şeye sahip olmak, hükmetmek… Bir egemen güç olmak her şeyin üzerinde. Rakip görünen her şeyi tepelemek, aşmak, geçmek… İnsanlar, küçücük birer tanrı gibi. Kimi ülkeler de bu küçücük tanrıların ülkesi, tanrı ülkeler. Saldırıyor, vuruyor, öldürüyorlar. Kendinden başka bir numara görmek istemiyor, tek efendi olmak peşindeler. Ama görünen o ki, bir egemen olarak ‘var’ olanların dünyasında ‘yok’lar hüküm sürüyor. İnsan yok, çevre yok, huzur yok! Yıkım var, ölüm var, savaş var! Bir egemen olarak ‘var’ olmak ‘yok’ları çoğaltmış.

Yaşanır bir dünya, anlamlı insanî bir durum isteyenler, egemen olma düşüne itiraz ediyor; birer tanrı olmadığımızı, varlık üzerinde hâkimiyet kurma gibi bir hakkımızın olmadığını düşünüyorlar. Biz insanların ve her şeyin neticede bir ailenin farklı fertleri olduğumuza dikkat çekiyorlar. İçimizdeki egemen olma virüsünü frenlememiz, benimizi ‘hiç’leştirmemiz gerektiğini söylüyorlar. Kendimizi terbiye ettiğimizde, ‘bir numara’ ve ‘büyük’ değil, ‘iyi’ olduğumuzda, kavga etmeyeceğiz, paylaşacağız; öldürmeyeceğiz, anlamaya çalışacağız. Seveceğiz! Eğer seversek, sevdiklerimizi de ‘var’ edeceğiz; dünyayı, insanları, aşkı, barışı… Eğer ‘var’ yok ediyorsa, ‘hiç’ var edecektir, diye düşünüyorum.

‘Sılada Gurbet Tadı’ isimli kitabınızda ‘Edebiyat acı verir, iyi de eder.’ Başlıklı bir deneme var. Bu başlığı açıklayabilir misiniz, edebiyat nasıl acı verir/iyi eder?

‘Felsefe mi edebiyat mı?’ sorusundan hareketle şöyle bir ayırım yapılmıştır: Felsefe bakar ve düşünür, edebiyat ise dokunur ve açar. Edebiyatın düşünceyi içermediği kanaatini paylaşmasam da edebiyat genelde insana şunu yapar: Bir tırmık gibi insanın içinde gezinir, ince ince altını üstüne getirir. Maharetli bir el gibi dokunmadık tek bir kör nokta bırakmaz. Dokunduğu her bir şeyi uyandırır. Sonra, uyandırdığı o kadar şey arasında bir aynaya dönüşüp okuyucusunu kendisiyle/içiyle karşı karşıya bırakır. Edebiyat okuyucusu şiirde, öyküde ve romanda çıplak hakikatini görür. Zaaflarına, boşluklarına, kör noktalarına, arzularına, korkularına, bir bütün olarak kendisine vakıf olur. Raskolnikov’un, Oblomov’un, Alyoşa’nın iç kıvrımlarında gördüğü, dokunduğu ve hissettiği her bir şeyin kendine dair de olduğunu fark eder. Bu fark ediş onu ürpertir; okuduğu kahramanların kendisinde de yaşadığını hisseder, aynı çelişkilere, acılara, ümit ve ümitsizliklere yakalanır. Böylelikle kendisine ve içine bırakıldığı hayata dair can yakıcı sorular edinir. Durur ve düşünür, bu soruların peşine düşmeden rahat edemeyeceğini anlar. Alternatif okumalara girişir. Yaptığı bu okumalardan cevaplar toplar, topladıklarıyla içindeki sızıyı dindirir, acıyı giderir.

İzmir’de yaşamayı tercih ediyorsunuz. İzmir’e bu denli bağlılığınızın sebebi ne? Kendi İzmir’inizi anlatır mısınız?

Daha başta kuracağım cümle şudur: İzmir bana bir hikâye, okunası bir ömür armağan etmiştir! 1984’ün yazında o ceviz ağacının gölgesinde yanlış tercih yapmamış olsaydım, o yılın eylülünde İzmir’e bir üniversite öğrencisi olarak gelemeyecektim. Gelemeyecek ve ihtimal başka türlü bir hayatım olacaktı. Neyse ki İzmir’deydim. Büyük şehirlerden biri olan Adana’da liseyi okumuş olsam da bir taşralıydım. Denizin kıyısında yaşanan bir hayata evlik eden bir kente gelmiştim. Okuldan çıktığımda karşıma deniz çıkıyordu. Okulun amfisinde Medeni Hukuk hocasının anlattıklarını dinlerken deniz dalga dalga kordona vuruyordu. O zamanlar deniz şimdikinden daha yakındı kente, dalgalar daha bir sokulgandı. Deniz kentten henüz uzaklaştırılmamıştı, tonlarca moloz dökülmemişti böğrüne. Kıyı on metre yakınlıktaydı. Ve galiba o zamanlar İzmir’e daha sık ve daha uzun süreli yağmurlar düşerdi. Sanki rüzgâr daha bir sert esiyordu. Öyle olmalı ki, her yağmurda deniz hırçınlaşır, kıyıdaki işyerlerini basardı. Bütün bir kış, yol ve kaldırımların hep deniz koktuğunu hatırlıyorum. Banklar hep ıslak olurdu mesela. Kordonboyu daha çok denizdi, daha çok imbat…

Bir eylül günü İzmir’e gelmiştim. O güne kadar tınısını, hissiyatını bilmediğim bir havanın içinde kalmıştım. İmbat demişlerdi bu havaya, bu İzmir’in unutulmayacak ayrıcalığı imbat… İzmir bana imbat olarak kaldı. Her eylülde İzmir’e ilk kez gelmiş gibi çarpılır, ürperirim. İzmir’e çarpıla çarpıla ve bütün zamanları imbatın içindeymiş gibi yaşayarak İzmir kesildiğimi bir yıl kadar yaşadığım İstanbul’da fark ettim. Ne çok İzmir’e dönüştüğümü, ancak İzmir’de yaşayarak hayatı taşıyabildiğimi, biraz ‘İzmirce’ olan bir hayata yazıldığımı İstanbul’da geçen o bir yılımda gördüm. İzmir’e dönüşümde, bu geri dönüşü izah ederken şöyle demiştim: “İstanbul ‘hız’a ve ne şekilde olursa olsun ‘başarı’ya kilitlenmiş bir şehir. İstanbul’da hızlı ve başarılı olamayınca yaşayamıyorsunuz. Oysa ben çoktan ‘hız’ı ve ‘başarı’yı problemli görüyorum. ‘Hız’ı ve ‘başarı’yı dayatan tasavvurdan düşmüş, kuytumda ve sükûnetimde kendimi kurmak hülyasına kapılmışım. Yani İstanbul’dan çok, ‘pijamalı hayat’ın başkenti İzmir’e aidim.”

Sanıyorum anlaşılmıştır; ben bir ‘İzmirsever’im! 1984’ün eylülünde İzmir’e düşmüş o taşralı yüreğim bugün baştan ayağa İzmir’e serilmiştir. Öyle ki, sıklıkla yaptığım şehirdışı yolculuklarımın daha başlarında İzmir’den ayrılıyor oluşun kırıklığı içinde kalırım. Gittiğim şehirlerin en güzel tarafı İzmir’e dönüşleri olur benim için. Biliyorum; durumum rasyonel değil, irrasyonel! Ama böyleyim, İzmir’in her haline çokça aşinayım. Türkiye’deki İzmir’i, İzmir’deki Türkiye’yi görebildiğimi, okuyabildiğimi düşünüyorum. Şunun da farkındayım: Her sevgi ilişkisi bütünüyle olumluyu barındırmıyor. İzmir’de yaşanıp giden her şeye katıldığımı, buradaki her şeyin yolunda gittiğini söyleyemeyeceğim. Zira İzmir’in son halleri bana epeyce problemli geliyor.

Kitaplarınızda ‘okuma notları’, ‘iç dökümü’, ‘anlam(a) çabası’, ‘insanın halleri’ şeklindeki alt başlıklarla okura ulaşıyor. Yazdıklarınızın reçete sunmaktan ziyade okuru da bu reçetenin hazırlanışına davet etmek gibi bir yanı var. Siz neler söylemek istersiniz bu konuda?

Profesyonel bir yazar değilim. Dahası kendimi yazar olarak görmüyorum. Hayır, tevazu yapmıyorum. Öykü, anlatı veya deneme yazmaya çalışmıyorum. Okuma edimimde neler hissediyorsam, yazıp yayımlarken de aynı hisler içindeyim. Kendim için okuyor yine kendim için yazıyorum. Yayımlamanın da büsbütün okuyucuya dönük bir saikle geliştiğini düşünmüyorum. Okuyucu yazdıklarıma dâhil olduğunda, içimde olmasını umduğum şey gerçekleşmiş oluyor. Ancak yazılıp okuyucuya ulaşmasıyla okuduklarım anlamlı hale geliyor.

Okuyucuya taze, söylenmemiş, nihai doğrular toplamak adına değil kendimi oldurmak adına okuyorum. Elbette ki okuyucunun yazdıklarıma dâhil olmasını isterim, ancak bu onların ancak benim doğrularımla iyileşebileceklerini düşündüğüm anlamına gelmiyor. Okurken ve yazarken bana iyi gelen şeylerin, okuyucunun kalbinde karşılık bulmasıyla benim için daha da iyileştirici olacaklarına inanıyorum.

Yazdığım şeylerin büyük laflar olarak algılanması beni üzer. Belki bu kaygıyla ama daha çok içten bir saikle kitap dosyalarıma alt başlık koymaya gidiyorum. Bu alt başlıkların okuyucuya kitap dosyalarımın hadlerini gösterdiğini düşünüyorum.

Kütüphaneniz genel itibariyle ne tür kitaplardan oluşuyor? Kütüphanenize karşı bir bağlılığınız var mı? Varsa bu bağlılığın derecesi nedir?

Uzmanlaşmanın dikey bir körlük olduğunu düşünürüm. ‘İnsan hangi dünyaya kulak kesilmişse ötekine sağır!` der İsmet Özel bir şiirinde. Uzman da hangi sahada derinleşmişse diğerlerinde körleşiyor. Bu mesleki bir zorunluluk olabilir. Ancak şunu da unutmamak gerekiyor. Hakikatini bilmek mesuliyetiyle hayata doğuyoruz. Hayatın hepsiyle ilgili ve hepsinden sorumluyuz. Ancak bütün içinde varlığımızı ve hakikatimizi keşfedebiliriz. Saha içiyle sınırlı okumalar yapmak da insanı körleştirir. Bu yüzden ‘edebiyatçı’ veya başka bir şey olarak isimlendirilmek istemem. Parça içinde tanımlanmak, burada ontoloji kurmak insanı ‘bütün’den koparır, parçayı bütün görmeye kadar götürebilir. İlk önce insanız. Edebiyattan veya başka bir sahadan önce hayata doğuyoruz, ilgili olduğumuz alandan çok hayatın sakiniyiz.

Okumalarım bu kaygılar içinde devam ediyor. Edebiyat, felsefe, mikro tarih, din, içinde insan kokusu aldığım her disiplinden metinler… Dolayısıyla kütüphanem bütün’e akraba bir hüviyete sahiptir. O da kafam ve içim gibi karşıtlık ve çoğulluk içindedir. Bundan rahatsız da değilim, hepsinin hakikati duyurmakta katkısı oluyor çünkü. Çoklar ama nihayette ‘bir’leşiyorlar.

Mülkiyeti olan biri değilim; bir işim, bir odam, bir kütüphanem, az sayıda dostlarım var. ‘Az’ı önemsiyor, kendisinden düşmemeye çalışıyorum. Bir lokma bir hırka hakikatine iman edenlerdenim. Bugünkü ilerleme biçiminin ve uygarlığın hakikate mugayir olduğuna inanırım. Zira biz sahip olmak için değil, şahid olmak üzere hayata bırakılıyoruz. Bu hakikat üzere, kitaplığımı az ve çok kılmaya çalışıyorum. Çok okunacak az kitaplarım olsun yetiyor bana. Bu yüzden son yıllarda kütüphanemle ilişkim şöyle bir hal aldı: Hemen her yıl, bir daha okumayacağım kitapları ayıklıyor, sadece tekrar tekrar okumak istediğim kitapları bırakıyorum.

Bir söyleşinizde ‘Mutlu olmak gibi bir amacım yok. Rahatsızım; ama rahatsız olduğum için de mutluyum.’ diyorsunuz. Oysaki toplumumuz mutluluğun peşindedir hep. Şarkılar bile ‘yıllardır mutluluğun her gün peşinden koştum.’ tarzındadır bizde. Sizdeki nasıl bir rahatsızlık ki mutluluk kapısının kilidini açıyor?

Aktardığınız değerlendirmeler tanımlanmış bir mutluluğa getirilen itiraz anlamına geliyor. Büsbütün soru(n)suz bir hal olarak tanımlanıp pazarlanan mutluluğun çürütücü tesiri altında olduğumuzu düşünüyorum. Bu mutluluğu eşelediğimde şöyle bir şekil çıkıyor karşıma: Sorusu ve sorunu olmayan, içine bırakıldığı hayatın hakikatine dair talepsiz ve kaygısız kalan, korunakların hımbıllığında yabancılaşan, hayatı neredeyse uykuda geçiren, bencilce isteklerinde alabildiğince talepkar ama bedel ödeme noktasında cimri ve isteksiz bir tip… Bu şekil, bu tip bana insanı hatırlatmıyor. Dolayısıyla bu insanın mutluluğu, beni rahatsız ediyor ve mutsuz kılıyor. Cioran’ın Çürüme’sini hatırlayarak ölümün diğer bir adı olarak okuyorum böylesi mutluluğu.

Bir şekilde yakalandığı ‘sıkıntı’nın daimi mukimi olan insanın tanımlanmış mutluluğa alıcı olması düşünülemez. Zira insan, biteviye yenilenen hayatta ucu belirsiz bir yolculuğa yazılmıştır. Hayata yet(iş)mek gibi bir derdi vardır, olmalıdır; hayatı yol ve yolculukta geçer, geçmelidir. Devam eden hayattan yaşanılır olanı devşirmek adına derin dalışlar yapar insan, yaşanandan yuvarlanıp düşmeleri olur. İnsan, dert sahibi olandır. Bir yaranız varsa, yaranın içinde büyüyen bir dert sahibi iseniz, inanın ki bir hikâyeniz de vardır. Düşmüşseniz ayağa kalkarsınız. Ayağa kalktığınızda düşmeniz üzerine düşünür, ne üzere düştüğünüzü merak edersiniz. Durup düşündükten sonra başka türlü yürümelere koyulursunuz. Düşerken aldığınız yaralar size bir rahatsızlık, anlatacağınız bir hikâye, bir dil armağan eder.

Feridüddin Attar’ın duasına âmin diyenlerdenim. O şöyle diyordu: ‘Gıdan muradsızlık olmadıkça gafil gönlün nasıl uyansın? Dert sahibi ol ki derdin sana derman olsun. Ey yol eri, kitabıma şiir gözüyle ya da ululukla bakma. Kitabıma dertle bak da hiç olmazsa bendeki yüz dertten birine inan. İnsana dert lazımdır asıl, iş düşkünlüktedir. Kimin derdi varsa dilerim derman bulmasın. Kim derde düştükten sonra derman ararsa toprağın altına girsin, yaşamasın!’

Hava durumları ve hayat şartları bir değişimden haber vermiyor. Görünen o ki, insan zihin ve kalbini burkan sorularla mutsuz-mutlu kalmaya, ‘sıkıntı’dan yuvarlanıp yollara düşmeye devam edecektir. ‘Ev’lerin dışına çıkacak, öylece yalnız mutlu-mutsuz kalacak, dermanı derdinde arayacaktır.

Çok farklı alanlarda eserler vermiyorsunuz. Genel itibariyle deneme tarzında kâğıda akıyor kaleminizin mürekkebi. Musa Güner sizi ‘Şiir yazmayan şair.’ diye tanımlıyor ve ‘İnsanın şair olması için gereken her şey var Nihat Dağlı’nın hayatında.’ diyor. O halde niçin deneme?

Söylemiştim; herhangi bir türde yazmaya çalışan biri değilim, bir formun içini doldurmaya çalışmıyorum. Kendi hakikatime doğru yol alırken yakalandığım bir şeydir yazı. Benimkisi, kendini yazı denen şeyin içine dökerek iyileşmektir. İçimde yaşanan ne ise bunlar yazı üzerinden dışarıya çıkıyor. Sıkıntı veya coşkudan evin içine sığamayan çocuğunu sokağa, parka çıkaran ebeveynler gibiyim. İçimde tutamadıklarımı dışarıya çıkartarak rahatlıyorum. Dışarı çıkan yazı mıdır, yoksa ben miyim o belli değil.

Musa Güner’in değerlendirmesine gelince… Evet, hiç şiir yazmadım! Şiir yazmak, boyumu aşıyor. Bunu bildiğim için şiire kulak ve ev olmaya çalışmakla yetiniyorum. Okumaya, anlamaya çalıştığım en hakikatli dillerdendir şiir. İnsanın şiirden doğduğuna ve en çok şiirin hakikate ev olduğuna inanıyorum. İnsan en çok şiirde insan olabiliyor, en açılmış haliyle şiirde görünebiliyor. Hakikat hakkıyla şiirle dile gelir. İnsanın zihnini, idrakini, çıkabileceği zirveleri işaretlediğinizde şiirin altını çizmiş olursunuz. Şiiri sadece edebi bir tür olarak da görmüyorum; insanın ve hayatın, topyekûn varlığın sırrı ve dili şiirdir diye düşünüyorum. Varlığın derununda saklı olanla karşılaştığınızda, hayatın ve insanın hakikatine, yani şiire varırsınız. Hakikati kavramanız, kendinizi tanıyıp bilmeniz, şiirin aslına da ermişliğiniz anlamına gelir.

Daha önce de belirttiğim gibi, derdim kendimle… Kendimi kurmak adına okumalar yapıyorum. Hep bu kaygı içindeyim. Yazdıklarım, yayımlanmış dosyalarım, insanlarla ve varlıkla yaşadığım hukuk bu kaygıdan çıkıyor. Ve doğrusu; hayatı şiirin hakikati kadar incelikli ve asil, şiir yazar gibi yaşamak gerektiğine inanıyorum. Şiir gibi bir yaşanmışlık bırakırsam arkamda, şiir yazmış biri de olurum diye düşünüyorum.

Nur Risaleleri Nihat Dağlı’nın ‘anlam(a) çabasın’nda hangi soru(n)larına merhem oluyor? Yaralarımızın Nur Risaleleri’ndeki şifa kaynaklarından söz eder misiniz?

Kişisel tarihimin farklı dönemlerinde Risale-i Nurları okuma imkânı buldum. Her yeniden okuyuşum benim için yeni bir okuma oldu. İlk okumamda cevabı aranan soruların sahibi değildim, dolayısıyla soruların peşinde kurulan cevaplar da cevaplarım olmadı. Ne zamanki sorularının sahibi olarak kendilerini okudum, kendilerindeki cevaplar da bana ait oldular.

Nur Risalelerinin ruh ve insan kurucu eserlerden biri olduğunu düşünüyorum. Hakikatli bakan, düşünen, dokunan, yaşayan insanın hamurunu yoğuruyorlar. İnsan, bu eserlerden ehl-i hakikat biri olarak çıkıyor. Kendinize, varlığa, hayata bakışınız onarılmış oluyor. Nursi’nin tasavvurunu giyindiğinizde, hal olarak öyle yaşadığınızda daha pürüzsüz, daha derin, daha incelikli bakmaya başlıyorsunuz. Risaleler, insanı ve varlığı bir bütünlük içinde okuyorlar. Temel tezleri şudur: Kâinat insanın büyütülmüş haliyken, insan da kâinatın küçülmüş halidir. Ancak kendi hakikatini kavrayarak var olmuş insanın okumasından geçmiş bir kâinatla yaratılıştaki murad gerçekleşebilir.

İnsan, bu muradın gerçekleşmesinde vazgeçilmez bir unsurdur. Kâinat okunmayı bekleyen bir kitap ise insan da bu kitabın okuyucusudur. Nasıl ki okuyucusuz kalmış kitap okunmamış, dolayısıyla yazılışındaki maksat tahakkuk etmemişse, kendisine göz, kulak ve idrak olmuş bir insan bulmayan kâinat da okunmamış ve yaratılışındaki murad da tahakkuk etmemiş olur. Ki bu insanı, varlığı, bütün olarak kâinatı ortadan kaldıran, anlamsızlaştıran bir sonuçtur. Risaleler böylesi kara bir neticenin gerçekleşmesine mani, kâinata kulak, göz ve idrak olabilen insanı inşa ediyor. İnsanı keskin bir göz, alabildiğince açık bir kulak, kuşatıcı bir idrak kılıyor. Böylelikle insan içine bırakıldığı varlıktan hareketle, onun diline kulak kesilerek idrake varıyor; hakikatini buluyor, hakikatinde de yokluğunu kavrıyor. Geriye, sadece yaradılıştaki muradın sahibi kalıyor. Kendini açtıkça ve eşyanın dilini çözdükçe insan, O’nun varlığı beyan oluyor.

*) Söyleşi, V. Hüseyin Kaya, 2009